نقش زنبور عسل در گرده افشانی
در اکثر گیاهان گلدار، گرده افشانی به صورت غیر مستقیم و به وسیله باد، حشرات، انسان و … انجام می‌گیرد. ثابت شده است که سهم زنبور عسل در فرآیند گرده افشانی بالغ بر 90 درصد است. یکی از مهم‌ترین دلایل خلقت زنبور عسل، انجام گرده افشانی در باغ‌ها، مراتع و مزارع بر روی گل‌ها و تأثیر ویژه این حشره مفید در حفظ محیط زیست است. البته پرورش زنبور عسل در ایران و بعضی از کشورها عمدتاً با هدف تولید عسل و دیگر فرآورده‌های جانبی آن انجام می‌شود در حالی‌که در کشورهای اروپایی و آمریکا پرورش آن بیشتر به خاطر گرده افشانی و استفاده از محصولات زنبور عسل و عوامل فرعی پرورش زنبور عسل است و از این جهت است که در این کشورها باغداران و زارعین هر ساله با اجاره کندو های زنبورهای عسل و استقرار آن‌ها در باغات و مزارع خود زمینه را برای افزایش گرده افشانی و به دنبال آن افزایش کمیت و کیفیت محصولات کشاورزی فراهم می‌کنند. در ادامه این مطلب با دکتر پلنت همراه باشید تا با نقش زنبور عسل در گرده افشانی بیشتر آشنا شوید.
تعریف گرده افشانی
انتقال دانه گرده از پرچم‌ها (اندام جنسی نر) به کلاله گل (اندام جنسی ماده) را گرده افشانی می‌نامیم که در گونه‌های گیاهی مختلف به صورت «خود گرده افشانی» و «دگر گرده افشانی» صورت می‌پذیرد. عوامل متعددی باعث گرده افشانی و باروری گل‌ها می‌شوند از جمله: باد، نیروی جاذبه، پستانداران، حشرات، نرم تنان و حتی آب. اما چنانچه بخواهیم نتیجه کاملی از عمل گرده افشانی به دست آوریم، باید از یک عامل مهم در امر گرده افشانی یعنی «حشرات» استفاده کنیم.
خوب است بدانیم که اگر گرده افشانی شکوفه‌ها صورت نگیرد، هرگز گلی به میوه یا بذر تبدیل نمی‌شود.
فرآورده‌های زنبور عسل (عسل، عسلک، گرده گل، ژله رویال، موم، بره موم و زهر) مصارف مختلف خوراکی، دارویی و بهداشتی دارند. زنبورداری نکات ظریف زیادی دارد که دانستن آن‌ها برای زنبورداران ضروری است و رعایت این نکات در زنده نگهداشتن بهینه جمعیت زنبور هر کندو تاثیر زیادی دارد.
نقش زنبور عسل در گرده افشانی
در یک باغ میوه یا مزرعه اگر در هر هکتار حدود 4 تا 5 کلنی (کندو) زنبور عسل قرار دهیم، کیفیت و کمیت میوه یا بذر حاصل، حدوداً تا ده برابر افزایش خواهد یافت. این امر در مطالعات متعدد در مورد اکثر درختان میوه، کلزا، پنبه، خربزه، آفتابگردان، محصولات صیفی و جالیزی و نیز گیاهان علوفه‌ای به اثبات رسیده است. البته تعداد کمی از گیاهان مانند غلات، ذرت، گردو، فندق، توت، انار و … احتیاج به گرده افشانی توسط زنبور عسل ندارند و به وسیله باد گرده افشانی می‌شوند. اکثر حشرات فقط در موقع گرسنگی از شهد و یا گرده گل‌ها استفاده می‌کنند ولی زنبور عسل همیشه غذای کافی در داخل کندو به صورت ذخیره دارد. بنایراین از طلوع آفتاب تا آخرین لحظات روشنایی روز برای جمع آوری آذوقه تلاش می‌کند. طبیعت نه تنها تغذیه زنبور بلکه غذای نوزاد آن را به طور کامل در داخل گرده و شهد گل قرار داده، به این خاطر، زنبور عسل برای زنده ماندن، وابسته به گل است. اگر باغداران و کشاورزان بتوانند از این هماهنگی میان زنبوران عسل و گل‌ها استفاده کنند، محصولاتشان افزایش می‌یابد. به طور مثال تولید گیلاس تا 40 درصد اضافه می‌شود. یا در مورد باغات سیب افزایش عملکرد 5 تا 10 برابری به اثبات رسیده است. از طرفی دیگر چنانچه زنبورها به طور کلی اعتصاب کنند و کار گرده افشانی را انجام ندهند، در ابتدا 60 درصد محصولات کشاورزی تولید نمی‌شود و در طول زمان، کار طبیعت به کلّی مختل می‌شود.
اسپرس به عنوان گیاه مرتعی و علوفه‌ای شناخته می‌شود. با وجود حشرات گرده افشان، به ویژه استقرار کندو های زنبور عسل، گیاه اسپرس به تولید گل و بذر رفته و می‌تواند پوشش مناسبی برای حفاظت خاک به وجود آورد. برای هر هکتار اسپرس وحشی، 5 تا 10 کلنی زنبور عسل با جمعیت زیاد (8 کادر) کافی است.
کلزا در ابتدای بهار و حتی اگر زود کشت شود در اسفند ماه نیز به گل می‌رود. اما به دلیل پایین بودن نسبی دما در این فصل از سال، سایر حشرات گرده افشان فعال نیستند. بنابراین استفاده از کندوهای زنبور عسل بهترین راهکار برای افزایش گرده افشانی در کلزا می‌باشد. این گیاه دارای شهد فراوان و غنی از گرده گل است، بنابراین کلنی‌های زنبور عسل می‌توانند به نحو مطلوب از آن به منظور افزایش جمعیت خود بهره مند شوند. آزمایش‌ها نشان داده که عملکرد کلزا با گرده افشانی زنبور عسل، 18 درصد افزایش می‌یابد. همچنین دانه بندی، زودتر اتفاق می‌افتد و باعث یکنواختی و رسیدن بیشتر بذر کلزا می‌شود. برای گرده افشانی کلزا، تعداد کندوی بیشتری مورد نیاز است (6 کندو در هکتار توصیه می‌شود).
گرده افشانی و نقش آن در جلوگیری از ریزش میوه
در باغات و زراعت محصولات مختلف، یکی از اهداف اصلی پرورش دهندگان دستیابی به عملکرد بالا و داشتن میوه‌های با کیفیت است. بنابراین باید فعالیت‌های مدیریتی در راستای انجام صحیح گرده افشانی در زمان مناسب انجام شود و همچنین میوه‌های تشکیل شده بر روی درخت، حفظ شده و ریزش نکنند. گرده افشانی مطلوب و به موقع باعث تلقیح و باروری گل‌ها و در ادامه انتقال هورمون‌ها و عناصر غذایی مورد نیاز رشد میوه خواهد شد. در واقع هر عاملی که باعث اختلال در گرده افشانی شود، عدم تشکیل میوه و یا عدم انتقال مواد غذایی و هورمون‌ها به سمت میوه و در نتیجه ریزش میوه‌ها را به دنبال خواهد داشت.
حفظ تنوع گیاهی و اکوسیستم‌ها
نحوه گرده افشانی توسط زنبور عسل
شکل بدن زنبور عسل بر خلاف اکثر حشرات از نظر آناتومی و فیزیولوژی طوری ترکیب و تنظیم گردیده است که برای حمل گرده و شهد گل کاملاً مناسب است. در هنگام بازدید زنبور کارگر از گل‌ها و جمع آوری شهد گل، مقداری دانه گرده به بدن او می چسبد که آن را به کلاله همان گل و یا گل دیگری از همان گیاه انتقال می‌دهد. یعنی گرده‌های اضافی را که به بدنش چسبیده روی مادگی گل قرار داده و آن را بارور می‌کند. به این ترتیب، میوه یا بذر تشکیل شده و سبب افزایش کمی و کیفی محصولات می‌شود.
دلایل برتری عمل گرده افشانی توسط زنبور عسل
- سازش و فعالیت در شرایط آب و هوایی متنوع
- تولید عسل و سایر محصولات و بازدهی اقتصادی مطلوب
- وفاداری زنبور عسل به یک گونه گیاه و به یک منطقه (ثابت گلی)
- تأثیر کمتر سموم حشره کش روی زنبور عسل به دلیل تولید مثل زیاد و رفتار آن
- سهولت جابجایی (کوچ) کندوهای زنبور عسل، که البته این امر باید با رعایت دستورالعمل های خاصی باشد.
- جمعیت زیاد کلنی‌ها (بین 20 هزار تا 80 هزار زنبور در هر کندو شامل زنبور ملکه، زنبورهای کارگر و زنبورهای نر)
- شعاع پرواز زنبور عسل (کارگرها برای پیدا کردن گل تا شعاع 40 کیلومتری هم می‌توانند از کندو دور شده و باز گردند ولی معمولا حداکثر تا شعاع 2 کیلومتری پرواز می‌کنند. البته حتی تا 60 کیلومتری کندو هم دیده شده‌اند).
در پایان باید این نکته را مورد توجه داشت که در مدیریت زنبورستان جهت تغذیه و فعالیت مطلوب زنبورها باید چراگاه (پوشش گیاهی)، آب و هوای مناسب برای تغذیه و فعالیت زنبورها فراهم باشد. همچنین نژاد زنبور، نوع کندو، مهارت و تخصص کار در زنبورستان از دیگر عوامل مهم در افزایش فعالیت زنبور عسل برای گرده افشانی و همچنین تولید عسل و فرآورده‌های جانبی می‌باشد.
دیگر عوامل موثر در مدیریت موفق زنبورستان را می توان به شرح زیر برشمرد:
- بهداشت منطقه‌ای که کندوها در آن مستقر هستند
- فاصله مناسب بین زنبورستان‌های مجاور (حداقل 6 کیلومتر)
- شرایط و محیط زنبورستان مثل در دسترس بودن گرده فراوان
- وجود منابع آب سالم که باید حداکثر تا فاصله 50 متری کندو قرار داشته باشد
- سطح زمین زنبورستان باید حداقل 30 سانتی متر بالاتر از سطح زمین‌های اطراف باشد